حسینعلی منتظری

حسینعلی منتظری (۱۳۰۱-۱۳۸۸ش) از مراجع تقلید، عضو شورای انقلاب اسلامی ایران، رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی، مدرس حوزه علمیه قم و قائم‌مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران از ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ش بود. او نزد آیت‌الله بروجردی و امام خمینی درس خوانده است.

منتظری پیش از انقلاب در مبارزات علیه حکومت پهلوی، بارها زندانی و تبعید شد. اعلام هفته وحدت، تأسیس شورای مدیریت حوزه علمیه قم، تأسیس دانشگاه امام صادق(ع)، تعیین قضات شرع و ائمه جمعه، از فعالیت‌های آیت‌الله منتظری بود. او در فروردین ماه ۱۳۶۸ش از جایگاه قائم‌مقام رهبری کناره‌گیری کرد.

حدود صد اثر توسط او تدوین شده است که ازجمله آنها می‌توان به دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة در تبین نظریه ولایت فقیه، درس‌های نهج‌البلاغه، درس‌گفتار حکمت در شرح منظومه، سفیر حق و صفیر وحی در نقد نظریه عبدالکریم سروش درباره کیفیت وحی، حکومت دینی و حقوق انسان، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر و کتاب‌های متعدد فقهی و اصولی اشاره کرد.

زندگی‌نامه و تحصیلات

حسینعلی منتظری در سال ۱۳۰۱ش (۱۳۴۰ق - ۱۹۲۲م) در شهر نجف‌آباد اصفهان متولد شد. پدرش حاج‌علی، کشاورز بود که در کنار کار روزانه‌اش نماز جماعت می‌خواند و سخنرانی می‌کرد. آیت‌الله منتظری از هفت سالگی یادگیری ادبیات فارسی، صرف و نحو عربی را آغاز کرد. بخشی از شرح لمعه و بخشی از رسایل و مکاسب را با محمدحسن عالم خواند. قسمتی از رسایل را از سیدمهدی حجازی آموخت. با حاج آقارحیم ارباب قسمتی از منظومه منطق را خواند و در درس نهج‌البلاغه آیت‌الله میرزاعلی آقا شیرازی شرکت کرد. هیات، فارسی و تشریح الأفلاک شیخ بهایی در علم هیات را از آیت‌الله مجدالعلماء آموخت.

مهاجرت به قم

آیت‌الله منتظری در ۱۹ سالگی و در سال ۱۳۲۰ش به قم مهاجرت کرد، در همان سال‌ها در درس آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد با آیت‌الله مرتضی مطهری آشنا شد و با یکدیگر هم‌حجره و هم‌بحث و هم‌درس شدند. قسمت‌هایی از کتاب مکاسب را در درس عبدالرزاق قایینی شرکت کرد ونزد آیت‌الله بهاءالدینی قسمتی از رسایل را خواند. سطح کفایه و قسمتی از سطح مکاسب را در کلاس درس سید محمد محقق داماد شرکت کرد. با امام خمینی منظومه حکمت، کتاب اسفارو خارج اصول از اول جلد دوم کفایه تا آخر آن را خواند. همچنین در دروس اخلاق او شرکت کرد.

شب‌های پنج‌شنبه به مدت ده سال در درس علامه طباطبایی شرکت کرد و حاصل این جلسات کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم بود. قسمتی از منظومه حکمت را با شیخ جواد فریدنی و کتاب شوارق را با آیت‌الله سیداحمد خوانساری خواند. ده ماه در درس اصول آیت‌الله حجت و چند سال هم در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله بروجردی شرکت کرد.

درگذشت

منتظری در ۲۹ آذر ماه ۱۳۸۸ش در قم درگذشت و پس از تشییع، در حرم حضرت معصومه دفن شد.

آثار

آیت‌الله منتظری حدود صد اثر در فقه، اصول و معارف اسلامی دارد. برخی از آنها حاصل تدریس او و برخی نیز توسط او نگارش شده است. شرح خطبه حضرت فاطمه زهرا(س)، اسلام دین فطرت، موعود ادیان، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، حکومت دینی و حقوق انسان و مبانی نظری نبوت بخشی از آثار او است.

فقه

آیت‌الله منتظری تدریس خارج فقه در حوزه علمیه قم را پس از شهریور ۱۳۵۹ش شروع کرد. و برخی از درس‌های او از رادیو پخش می‌شد.امام خمینی احتیاط‌های فقهی را به آیت‌الله منتظری ارجاع می‌داد از جمله آنها می‌توان جریمۀ مالی به عنوان تعزیر، حد و مرز موسیقی و غنا، و احتیاطات موجود در فقه فتوایی خود را نام برد. از اوایل پائیز ۱۳۶۱ش امامان جمعه‌ و برخی ائمۀ جماعات انقلابی برخی از شهرهای ایران خواستار انتشار آرای فقهی و رساله‌ عملیه‌ آیت‌الله منتظری جهت ارجاع احتیاطات واجب امام خمینی به او شدند.توضیح المسائل آقای منتظری در اوایل سال ۱۳۶۳ش منتشر شد.

روش فقه او تطبیقی یا مقارن بود او در مقام بررسی یک مساله علاوه بر توجه به آیات و روایات و فتاوای فقهای قدیم و جدید شیعه، روایات و فتاوای اهل سنت را نیز ملاحظه می‌کرد. در روش فقهی او توجه به شرایط صدور روایات و شرایط اجتماعی و ذهنی راویان احادیث مهم است. برخی از آثار فقهی او عبارتند از: "نهایة الاصول " تقریر درس اصول آیت الله بروجردی، "البدرالزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر" (تقریر درس فقه مرحوم آیت الله بروجردی، کتاب الزکاه در چهار جلد، کتاب الخمس و الانفال، محاضرات فی الاصول، کتاب الصلاه، کتاب الصوم، رساله توضیح المسایل.

حکومت اسلامی

یکی از آثار مهم آیت‌الله منتظری کتاب «دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة ‌الاسلامیه» است. او در سال ۱۳۶۴ش در درس خارج خود بحث حکومت اسلامی را آغاز کرد که بیشتر از چهار سال ادامه داشت. حاصل این تدریس، کتاب چهار جلدی «دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدوله‌الاسلامیه» بود که بین سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۰ش در قم و بیروت منتشر شد. ترجمه و تقریر این کتاب به فارسی توسط محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری در هشت جلد به‌عنوان «مبانی فقهی حکومت اسلامی» بین سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۸۶ش در قم منتشر شد. او در کتاب حکومت اسلامی و جلد اول کتاب دیدگاه‌ها از نظریۀ سیاسی «ولایت انتخابی عامّۀ فقیه» دفاع کرده است. آیت‌الله منتظری در مجلس خبرگان قانون اساسی تاکید ویژه‌ای بر گنجاندن ولایت‌فقیه در قانون اساسی داشت. او می‌گوید در آن زمان بر نظریه نصب نظر داشت اما در کتاب دراسات بر نظریه انتخاب رسیده است. او در کتاب «انتقاد از خود» با تاکید بر تجربیات دوره بعد از انقلاب، بر این باور است که مردم می‌توانند با توجه به شرایط زمانی، اختیارات کمتر یا بیشتری را به فقیه واگذار کنند.

درس‌هایی از نهج‌البلاغه

درس‌هایی از نهج البلاغه از آغاز انقلاب اسلامی‌ برای عموم مردم تدریس می‌شد. در سال‌های نخست انقلاب، این درس‌ها ازرادیو و تلویزیون ایران پخش و قسمت‌هایی از آن توسط نهادهای مختلف به صورت کتاب منتشر شد. ازجمله مؤسسه روزنامه اطلاعات بخشی از این درس‌ها را با عنوان شرح خطبه قاصعه انتشار داد. تدریس نهج‌البلاغه در زمان‌های مختلف ادامه یافت و متن پیاده شده آن توسط آیت‌الله منتظری مورد بازبینی قرار گرفته و به صورت ویراسته، مهیای چاپ می‌شد. از مجموعه ۱۲ جلدی این کتاب تاکنون سه جلد از سوی نشر سرایی روانه بازار شده است.

سفیر حق و صفیر وحی

کتاب «سفیر حق و صفیر وحی» گفتگو و پاسخ آیت‌الله منتظری به نظریه عبدالکریم سروش است. سروش درباره کیفیت وحی معتقد بود که مضمون و معنای وحی از سوی وحی بر جان پیامبر(ص) نشسته است اما کلمات و قالب‌ها بر اساس انتخاب پیامبر(ص) است. منتظری با نقد نظریه سروش، استدلال می‌کند که به اجماع اهل اسلام معنا و الفاظ قرآن از سوی مبدا غیبی وحی بوده است.

رساله حقوق

رساله حقوق کتابی است در۱۳۴صفحه که در سال۱۳۸۳ منتشر شد. این کتاب برگرفته از رساله حقوق امام سجاد(ع) است که در آن به فهرستی از حقوق پرداخته شده است. در رساله حقوق آیت‌الله منتظری نکات تازه و امروزینی هم بر اساس روایات مطرح شده‌اند. حقوق ذکر شده برای شهروندان به استناد متون دینی و روایات است. آنچه در این کتاب مورد توجه است طرح و بررسی مباحث حقوق بشر است.

فعالیت‌های سیاسی

پیش از انقلاب

آیت‌الله منتظری از مبارزان علیه حکومت پهلوی بود. وی از سال ۱۳۴۰ش و بعد از درگذشت آیت‌الله بروجردی، معتقد به اعلمیت امام خمینی برای مرجعیت بود و در مبارزات علیه پهلوی از یاران اصلی امام خمینی محسوب می‌شد و از سال ۱۳۴۲ش تا ۱۳۵۷ش چند بار زندانی و تبعید شد. بخشی از فعالیت‌های آیت الله منتظری:

• آیت‌الله منتظری از مؤسسان تشکلی بود که با حضور مدرسان حوزه علمیه، فعالیت‌های مذهبی-سیاسی انجام می‌دادند و از حامیان اصلی نهضت امام خمینی بودند. این تشکل بعدها به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مشهور شد.

• بعد از بازداشت امام خمینی در جریان واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش، تلگرامی مبنی بر حمایت از امام خمینی با عنوان "مرجعیت " تنظیم و به امضای علما رساند و همین مسأله باعث دستگیری چند روزه منتظری شد.

• عید نوروز سال ۱۳۴۵ش، محمد منتظری به دلیل پخش اعلامیه در حرم حضرت معصومه دستگیر شد، ساواک به سراغ پدرش یعنی آیت الله منتظری رفته و او را بازداشت کرده و هفت ماه زندانی شد.

• آیت الله منتظری در سال ۱۳۴۶ش جهت زیارت عتبات عالیات و ملاقات با آیت‌الله خمینی راهی عراق شد، اما هنگام بازگشت از عراق دستگیر و روانه زندان گردید، که پس از حدود پنج ماه به مسجدسلیمان تبعید شد.

• در سال ۱۳۴۷ش و به‌دنبال سخنرانی او در خطبه‌های نمازجمعه نجف آباد دستگیر و به سه سال زندان و در دادگاه تجدیدنظر به یک سال و نیم زندان محکوم شد و به زندان قصر انتقال داده شد.

• در سال ۱۳۴۹ش، منتظری مجددا دستگیری و به نجف آباد تبعید شد. در سال ۱۳۵۲ش او به سه سال تبعید در طبس محکوم شد. در اواسط سال ۱۳۵۳ش حکومت پهلوی به تبعید مجدد وی تصمیم گرفت و او را از طبس به خلخال و بعد از مدتی به سقز منتقل کرد.

• در تیر ۱۳۵۴ش آیت‌الله منتظری را از تبعیدگاه سقز به زندانی در تهران منتقل کردند و به ده سال زندان محکوم شد. اما پس از گذراندن حدود سه سال ونیم از دوران محکومیت به همراه آیت‌الله طالقانی در هشتم آبان ۱۳۵۷ش از زندان آزاد شد.

پس از انقلاب

با تشکیل شورای انقلاب در دی ماه ۱۳۵۷ش، آیت‌الله منتظری به عضویت این شورا درآمد و در انتخابات خبرگان قانون اساسی، بعنوان یکی از نمایندگان تهران انتخاب شد و به ریاست مجلس خبرگان برگزیده شد. بعد از درگذشت آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله منتظری امام جمعه تهران شد که بعد از بازگشت به قم، امامت جمعه تهران به آیت‌الله خامنه‌ای واگذار شد.

آیت‌الله منتظری با موافقت امام خمینی شورای مدیریت حوزه علمیه قم را تأسیس کرد. همچنین مجمع نمایندگان طلاب حوزه با پیام امام و با پیگیریهای او تشکیل شد. تاسیس مرکز جهانی علوم اسلامی ویژه طلاب غیر ایرانی، تاسیس مدارس علمیه رسول اکرم(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و بعثت، تاسیس مدرسه عالی تخصصی فقه، تاسیس مدارس علمیه در خارج کشور و بازسازی و گسترش مدرسه دارالشفاء قم از اقدامات آیت‌الله منتظری در حوزه‌های علمیه بود.

قائم‌مقامی

آیت‌الله منتظری در جلسه‌ای فوق‌العاده مجلس خبرگان رهبری در ۲۵ تیر ۱۳۶۴ش به‌عنوان قائم‌مقام رهبری انتخاب شد. برخی معتقدند این انتخاب بدون مشورت با امام خمینی صورت گرفت. در آن زمان مسؤلیتی با این عنوان در قانون اساسی وجود نداشت. امام خمینی در اولین دیدار با خبرگان رهبری پس از انتخاب منتظری سخنی در این باره به میان نیاورد. آیت‌الله منتظری در این دوران برای انجمن اسلامی دانشجویان خارج کشور نماینده تعیین کرد، هیأت‌هایی به کشورهای مختلف جهت معرفی اهداف انقلاب اسلامی ایران اعزام کرد، هفته وحدتبه پیشنهاد او و تأیید امام خمینی اعلام شد، به پیشنهاد او روز پانزدهم شعبان به عنوان روز جهانی مستضعفین اعلام شد، ائمه جمعه برخی از شهرها را تعیین کرد، قضات‌ قوه‌ قضائیه‌ را انتخاب کرد، نمایندگانی برای دانشگاه‌ها تعیین کرد و به‌مناسبت اعیاد گروهی از زندانیان‌ را عفو می‌کرد. دانشگاه امام الصادق(ع) با همراهی او شکل گرفت، طلاب و فضلا حوزه را جهت تدریس معارف اسلامی به دانشگاه‌ها اعزام کرد، ستاد مرکزی جهت تقسیم اراضی زیر نظر او شکل گرفت، دادگاه عالی انقلاب در قم با نظارت آیت‌الله منتظری تشکیل شد.

کناره‌گیری از قائم مقامی رهبری

یک سال پس از انتخاب به قائم‌مقام رهبری، آیت‌الله منتظری به دستگیری سید مهدی هاشمی برادر داماد خود و همچنین به اعدام برخی از زندانیان سیاسی که اکثراً از منافقین بودند اعتراض کرد. در تابستان سال ۱۳۶۷ش نامه‌نگاری‌های او با امام خمینی و برخی سخنرانی‌های انتقادی او موجب اختلافات آیت‌الله منتظری و امام خمینی و سران جمهوری اسلامی ایران شد. نمونه‌هایی از این اختلافات و تفاوت نگاه‌ها را می‌توان در کتاب خاطرات آیت‌الله منتظری، خاطرات محمد محمدی ری‌شهری و رنجنامه سید احمد خمینی مشاهده کرد.

ری شهری درباره دستگیری هاشمی و عدم همکاری آیت الله منتظری گفته است: «ما برای این که با پشتوانه قوی جلو برویم، موضوع را با امام در میان گذاشتیم و از ایشان سؤال کردیم که آیا اجازه می‌دهید اقدامات لازم را انجام دهیم یا خیر. امام فرمودند: جلو بروید و ببینید ماجرا چیست. ما تصور می‌کردیم آقای منتظری در این موضوع با ما همراه شوند و در جهت رسیدگی به اقدامات غیرقانونی این افراد با ما همکاری داشته باشند...، اما وقتی این موضوع را با ایشان مطرح کردیم، دیدم آقای منتظری خیلی عادی برخورد می‌کنند و به نوعی کار‌های این افراد را توجیه می‌کند. ایشان گفتند مدارک را به من بدهید. مدارک را به ایشان دادیم و بعد‌ها متوجه شدیم آقای منتظری مدارک را به سیدمهدی هاشمی تحویل داده تا از جریان پرونده‌ها باخبر باشد.»

اختلافات با امام خمینی در فروردین ۱۳۶۸ش باعث کناره‌گیری آیت الله منتظری از قائم مقامی رهبری شد. به‌دنبال کناره‌گیری آیت‌الله منتظری، نام و عکس‌های او از کتب درسی، ادارات دولتی و معابر عمومی جمع شد.

در ۲۳ آبان سال ۱۳۷۶ش آیت‌الله منتظری در سخنرانی ۱۳ رجب، بر محدود بودن قدرت رهبری تأکید کرد و به عملکرد برخی از نهادهای نظام اعتراض کرد که با تجمعات و اعتراضات برخی از علمای حوزه علمیه قم مواجه شد.

پانویس

منابع